نگاهی به فیلم کودتای ۵۳ (Coup 53)
ساخته‌ی تقی امیرانی
کودتای ۵۳ فیلم مستند نسبتا خوش‌ساختی است. راویِ داستان از تجربه‌ی شخصی‌اش در زندگی در ایرانِ پس از کودتا صحبت می‌کند و از جست‌وجویِ شخصی‌اش برای رسیدن به حقیقتِ ماجرا. اما بر خلاف ادعا و تاکیدِ و چندین و چندباره‌اش، منهای یک اسم حرفِ جدیدی برای اضافه کردن به آنچه از کودتای ۲۸مرداد می‌دانستیم ندارد. فراتر از این، حتی بسیاری از دانسته‌های امروزیِ ما را هم ندیده گرفته است.
راویِ فیلم مدام تاکید دارد که این فیلم زوایای تاریکی از ماجرای کودتا را روایت می‌کند که پیشتر شنیده نشده بودند. اما ۹۰درصدِ مصاحبه‌ها و مطالبِ فیلم از بایگانیِ مصاحبه‌هایی قدیمی، فیلم‌های خبری و روزنامه‌ها برداشته شده بودند، منابعی که همگی کاملا شناخته شده و قدیمی هستند و پیشتر بارها مستندسازان و نویسندگانِ دیگر از آنها برای روایتِ کودتا استفاده کرده بودند.
تنها مطلب تازه‌ی فیلم، متن مصاحبه‌ای است از کسی که ادعا می‌کند مامورِ اصلی ام‌آی‌سیکس در اجرای کودتا بوده است، نورمن داربی‌شر. متنی که ماجرای حذف شدنش از مستندی قدیمی ساخته‌ی بی‌بی‌سی و بازسازی ماهرانه‌اش با بازیِ چشم‌نواز بازیگری توانا تنها بخش‌های واقعا جذاب و تازه‌ی فیلم بودند.
اما همین متن هم برخلافِ تاکید‌های فراوانِ فیلم‌ساز تقریبا هیچ نکته‌ی تازه‌ای ندارد.
بله بریتانیا هنوز هم نقشش در کودتای ۲۸مرداد را نپذیرفته، اما از سال‌ها قبل با اعترافِ آمریکایی‌ها و خارج شدنِ بخشی از اسنادِ سی‌آی‌ای از طبقه‌بندیِ محرمانه، تاثیرِ غیرقابل انکارِ آمریکا و انگلیس در طرح‌ریزی و اجرای کودتا به بخشی از دانشِ عمومی تبدیل شده است. فیلم همچنین البته منهای یک متن کوتاه و اعترافِ رسمی به نقش داشتن در کودتا حتی هیچ نکته‌ی تازه‌ای هم از اسنادِ به تازگی آزادشده‌ی سی‌آی‌ای استخراج نکرده بود. به جز این‌ها مصاحبه‌ی داربی‌شر حاوی اعترافِ صریحی است از نقشِ انگلیس و آمریکا و کودتاچیان در ترورِ افشارطوس. قتلی که اگرچه پیشتر کسی به صراحت به آن اعتراف نکرده بود، اما تقریبا همه به درستی حدس می‌زدند که کارِ کودتاچیان بوده است. دیگر نکته‌ی جالبِ مصاحبه‌ی داربی‌شر اختلافِ فاحشِ مبلغی بود که او ادعا می‌کرد بریتانیا برای کودتا خرج کرده است (در مقیاسِ میلیون پوند) و مبلغی که روزولت ادعا کرده بود آمریکا برای کودتا پرداخته (در مقیاسِ چند ده هزار دلار). اختلافی که می‌توان با فرضِ صحتِ آن مدعای اصلی داربی‌شر را تایید کرد. این‌که آمریکایی‌ها و روزولت صرفا کودتایی به هزینه و با برنامه‌ریزیِ انگلیس را با به کاربستن شبکه‌ای که بدست جاسوسان انگلیس در ایران ساخته شده بود، از نزدیک هدایت کردند. اما البته فیلم از کنار همین اعداد هم به سادگی و سرسری گذشته است.
و تمام. جز این‌ها فیلم هیچ نکته‌ی تازه‌ی دیگری ندارد. حتی اشاره‌ی داربی‌شر به نامِ کاشانی و ارتباطِ لات‌های تهران با او هم مثل همه‌ی آنچه تا امروز می‌دانستیم اشاره‌ای ناکافی و نادقیق است که همچنان نقشِ واقعیِ کاشانی در ۲۸مرداد را آشکار نمی‌کند.
فیلم آنقدر نسبت به تاریخِ ایرانِ سال‌های آغازین دهه‌ی ۳۰ بی‌توجه و سهل‌انگار است که قوام را آلت‌دستِ انگلیس می‌خواند، هیچ فرقی بین مثلا کاشانی و بهبهانی قائل نیست، هیچ اشاره‌ای به منحل شدنِ مجلس به دستِ مصدق نمی‌کند، تمام وقایعِ بین ۲۵ تا ۲۸مرداد را در پایین کشیده شدنِ چند مجسمه به دستِ عده‌ای نفوذی و عاملِ انگلیس خلاصه می‌کند و حتی اشاره‌ای مختصر به مقرراتِ منع آمد‌وشدی که دولت مصدق در روز ۲۸مرداد وضع کرده بود و نقشِ آن در پیروزیِ کودتا و نقشِ سفیرِ آمریکا در وضع این مقرارات هم ندارد.
برای من دیدن این فیلم می‌توانست بسیار لذت‌بخش باشد اگر به جای دو ساعتِ تمام کمی کوتاه‌تر می‌بود، اگر بی‌جهت و بی‌دلیل خودش را راویِ زوایایی تازه و بدیع از کودتا معرفی نمی‌کرد، اگر راوی مدام تاکید نمی‌کرد که ساختش ۹سال زمان برده است و اگر بخشی از زمانش را هم برای وجه داخلیِ کودتا و ماجراهای سال‌های نهضت ملی کردن صنعت نفت اختصاص می‌داد، فیلمی کوتاه و جذاب از مصاحبه‌ای سانسور شده و بازسازی آن (۹سال زمان برای ساخت فیلمی با استفاده از دو آرشیو از مجموعه‌ای از مصاحبه‌ها و بازسازی یکی از مصاحبه‌های مفقوده که متن کامل آن از ابتدا در اختیار راوی است و همان کسی که متن را تحویل او می‌دهد سرنوشت مصاحبه و حذف شدن آن از نسخه‌ی نهایی فیلم را هم برایش تعریف می‌کند).
در نهایت اما شاید ما شهروندانِ ایرانیِ آشنا با تاریخچه‌ی کودتا و اثراتش بر تاریخ سرزمین‌مان مخاطبِ اصلی فیلم نباشیم. شاید فیلم برای شهروندانی غیرایرانی‌ای ساخته شده است، که روایتِ برافتادنِ حکومتی دموکراتیک در خاورمیانه به دست قدرت‌هایی استعماری برایش تازگی دارد و می‌تواند با خیال جذابِ فیلم‌ساز در پایان فیلم همراه شود: اگر دخالت نمی‌کردیم، اگر برای منافعِ کوتاه‌مدت‌مان یا از ترسِ نفوذِ رقیبِ سرخ تعادلِ قوا در تهران را به نفعِ یکی از طرفین تغییر نمی‌دادیم، امروز جهان چگونه جایی بود؟
از این منظر فیلم بیشتر از آنکه فیلمی درباره‌ی کودتای ۲۸مرداد سالِ ۱۳۳۲ باشد، فیلمی است درباره‌ی کودتای ۱۹۵۳.
